Η αρχαιοκαπηλία αποτελεί µία από τις πιο ειδεχθείς μορφές του σύγχρονου οργανωμένου εγκλήματος, την τέταρτη πιο επικερδή παράνομη δραστηριότητα σε διεθνές επίπεδο. Οι λαθρανασκαφές και οι κάθε είδους κλοπές και λεηλασίες πολιτιστικών αγαθών αυξάνονται ραγδαία σε όλον τον κόσμο, ενώ ασύλληπτα χρηματικά ποσά διακινούνται μέσα από αυτό το λαθραίο εμπόριο. Η απώλεια, ο κατακερματισμός και η διασπορά των πολιτιστικών αγαθών δεν έχει καταστρεπτικές συνέπειες µόνο για την επιστήμη. Προπάντων, αλλοιώνει και συσκοτίζει τη συλλογική μνήμη, δηλαδή την ταυτότητα κάθε λαού.
Στο πλαίσιο αυτό, το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της Διεύθυνσης Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων σχεδίασε και υλοποίησε, σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του ΥΠΠΟΑ, μια κινητή πολιτιστική μονάδα, με τίτλο «Κλεμμένες αρχαιότητες, λαοί χωρίς μνήμη».
Η περιοδεύουσα αυτή μονάδα προορίζεται να ταξιδέψει ανά την επικράτεια, να φιλοξενηθεί σε δημόσια αρχαιολογικά μουσεία και να αποτελέσει σημείο αναφοράς για την πραγματοποίηση ποικίλων εκπαιδευτικών δράσεων.
Στόχος αυτής της μουσειοπαιδαγωγικής παρέμβασης είναι η ευαισθητοποίηση του νεανικού κυρίως κοινού όσον αφορά την προστασία των πολιτιστικών αγαθών από την αρπαγή και παράνομη διακίνησή τους, στη χώρα μας και διεθνώς. Ειδικότεροι στόχοι είναι η γνωριμία με έννοιες και διαδικασίες που αφορούν σε πτυχές της αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας, αλλά και η αναφορά στις μεθόδους που χρησιμοποιούν δημόσιοι φορείς και διεθνείς οργανισμοί για την πρόληψη ή τη θεραπεία του προβλήματος.
Tο κέλυφος της πολιτιστικής μονάδας, εμπνευσμένο από τη μορφή ρωμαϊκής σαρκοφάγου, έχει σχήμα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο, με διαστάσεις 1.45×0,72×0,75μ. Διαθέτει εκθετικές επιφάνειες με ποικίλα εποπτικά μέσα που αναδεικνύουν σημαντικές όψεις του ζητήματος της αρχαιοκαπηλίας: οι φωτογραφίες της σαρκοφάγου και της κτερισμένης ταφής παραπέμπουν άμεσα στη λαθρανασκαφή και τη σύληση τάφων. Μέσα από 6 ερωτήσεις-κλειδιά και ένα συνοπτικό κείμενο για τον ελεύθερο επισκέπτη, τίθενται τα βασικά θέματα που θα συζητηθούν κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής δράσης. Στο χρονολόγιο περιλαμβάνονται σημαντικοί σταθμοί, από την αρχαιότητα έως σήμερα, που αφορούν στην εξέλιξη και αντιμετώπιση του φαινομένου της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων. Ενδεικτικά αριθμητικά δεδομένα έχουν ως στόχο να συγκλονίσουν τον επισκέπτη και να τον κάνουν να συνειδητοποιήσει το μέγεθος του προβλήματος. Τέλος, μέσα από έναν παγκόσμιο χάρτη και παραδείγματα έργων τέχνης που υπήρξαν αντικείμενα κλοπής, αναδεικνύεται ο διεθνής χαρακτήρας του εγκλήματος.
Στο εσωτερικό της μονάδας φιλοξενούνται μια σειρά από παιδαγωγικά εργαλεία που σχεδιάστηκαν για να χρησιμοποιηθούν κατά τη διάρκεια εκπαιδευτικών δράσεων για νεανικό και ενήλικο κοινό:
– Ένα βίντεο 3΄, βασισμένο στην τεχνική του animation,το οποίο προσφέρει έντονα ερεθίσματα, αναδεικνύει το πρόβλημα της «απώλειας της πληροφορίας» και της καταστροφής της συλλογικής μνήµης και στοχεύει στην αφύπνιση του κοινού.
– Είκοσι μαγνητικές λέξεις-κλειδιά («τελωνείο», «δημοπρασία», «αστυνομική επιχείρηση», κ.ά.) που τοποθετούνται στις επιφάνειες της μονάδας και αναλύονται καθώς εξελίσσεται η εκπαιδευτική δράση.
– Δεκαπέντε μαγνητικές φωτογραφίες αντικειμένων από σημαντικές υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας που διηγούνται τις περιπέτειές τους.
– Φορητό εικονογραφικό υλικό διπλής όψης (31 πανό/62εικόνες), το οποίο μοιράζεται επιλεκτικά στην ομάδα για παρατήρηση, σχολιασμό και ενεργοποίηση συζητήσεων, αναδεικνύοντας έτσι τις σύνθετες διαδικασίες που απαιτούνται για την αντιμετώπιση του προβλήματος.
– Δώδεκα αντίγραφα αρχαιολογικών αντικειμένων που παραχωρήθηκαν από τον ΟΔΑΠ, διαφορετικά μεταξύ τους ως προς τη χρονολόγηση, το υλικό, τη μορφή και τη χρήση, τα οποία χρησιμοποιούνται για να συνειδητοποιήσει η ομάδα την αφηγηματική δυνατότητα των υλικών τεκμηρίων και τις συνέπειες που προκαλεί στη συλλογική μνήμη η «απώλεια της πληροφορίας».
– Ένα επιδαπέδιο παιχνίδι με τίτλο «Στα ίχνη των αρχαιοκαπήλων», το οποίο ζωντανεύει δύο φανταστικές ιστορίες αρχαιοκαπηλίας – μια λαθρανασκαφή αρχαίου νεκροταφείου και μια κλοπή από βυζαντινό ναό. Στόχος του παιχνιδιού είναι η εξιχνίαση του μυστηρίου κάθε υπόθεσης και η επιστροφή των κλοπιμαίων στον τόπο προέλευσής τους. Μέσα από τη βιωματική αυτή εμπειρία, οι συμμετέχοντες έρχονται και πάλι σε επαφή µε όψεις του προβλήματος και των λύσεών του.
Παιχνίδι-mockup
Το παραπάνω οπτικοακουστικό και τρισδιάστατο εποπτικό υλικό της κινητής πολιτιστικής μονάδας συμπληρώνεται από μια σειρά εκπαιδευτικών εντύπων με διαφορετικό ύφος, έκταση και λειτουργία:
– Ένα ενημερωτικό έντυπο για το ζήτημα της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων, με εύληπτα κείμενα, πλούσια εικονογράφηση και βιβλιογραφία, το οποίο φωτίζει διαφορετικές πλευρές του διεθνούς φαινομένου και προσφέρειτο γνωστικό υπόβαθρο για την προετοιμασία της εκπαιδευτικής δραστηριότητας.
– Τέσσερις ιστορίες-κλειδιά, με τους ευφάνταστους τίτλους «Το μυστικό κάτω από τη γη τους», «Τι δεν θα μπορούσε να φανταστεί ποτέ ο Ευφρόνιος», «Λεηλασία στον ναό του Ελκόμενου Χριστού» και «Χτύπημα στο Μουσείο Κορίνθου», που αφηγούνται με γλαφυρό αφηγηματικό ύφος πραγματικά περιστατικά παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων. Οι ερωτήσεις που τα συνοδεύουν γεννούν ενδιαφέρουσες συζητήσεις στο μουσείο ή τη σχολική τάξη.
– Μια φανταστική αφήγηση, με τίτλο «Οι κλέφτες της Ιστορίας», που περιγράφει την περιπέτεια λαθρανασκαφής, διακίνησης, εντοπισμού και επαναπατρισμού μιας επιτύμβιας στήλης. Η αφήγηση προσφέρει ερεθίσματα για συζήτηση και μπορεί να αξιοποιηθεί ως σενάριο για θεατρικό παιχνίδι.
– Προτάσεις για θεατρικούς αυτοσχεδιασμούς και άλλες δραστηριότητες, όπως καλλιτεχνικά εργαστήρια, παιχνίδια φαντασίας και λόγου, εργαστήρια δημιουργικής γραφής, που μπορούν να πλαισιώσουν τη δράση στο μουσείο, ή να υλοποιηθούν αργότερα στον χώρο του σχολείου.
– Προτάσεις για κριτική ανάγνωση λογοτεχνικών αποσπασμάτων οι οποίες αναδεικνύουν το αποτύπωμα που έχει αφήσει η παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων στα λογοτεχνικά κείμενα.
– Τέλος, ένας παιδαγωγικός οδηγός με πληροφορίες για το περιεχόμενο της κινητής πολιτιστικής μονάδας «Κλεμμένες αρχαιότητες, λαοί χωρίς μνήμη» και με αναλυτικές οδηγίες για την εκπαιδευτική αξιοποίηση του περιεχομένου της.
Τα παιδαγωγικά εργαλεία που περιγράφηκαν παραπάνω μπορούν να αξιοποιηθούν επιλεκτικά και σε διαφορετικούς μεταξύ τους συνδυασμούς, ανάλογα µε τη διάρκεια της δράσης και τα ενδιαφέροντα της ομάδας εφαρμογής. Σε κάθε περίπτωση, ζητούμενο του μουσειοπαιδαγωγικού σχεδιασμού είναι, μέσα από τον συνεχή διάλογο και τη διάδραση του κοινού, να αναδειχθούν οι διαφορετικές όψεις του πολυσύνθετου αυτού ζητήματος: τα αίτια και τα κίνητρα της αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας, ο τρόπος που λειτουργούν διεθνώς τα κυκλώματα, οι καταστροφικές συνέπειες της παράνομης διακίνησης στη συλλογική μνήμη και την ταυτότητα κάθε λαού, τα διαφορετικά μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την πρόληψη αλλά και την αντιμετώπιση αυτού του εγκλήματος.
Στις αρχές Νοεμβρίου 2022 η κινητή πολιτιστική μονάδα “Κλεμμένες αρχαιότητες, λαοί χωρίς μνήμη” βρέθηκε στον πρώτο σταθμό του “ταξιδιού” της, τα Ιωάννινα όπου θα παραμείνει ως το τέλος του Ιουνίου 2023. Το επόμενο διάστημα τη σκυτάλη θα πάρουν οι αρχαιολόγοι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, συνεχίζοντας με όσο το δυνατόν περισσότερες σχολικές μονάδες της πόλης.