Πώς μάθαιναν οι Έλληνες γράμματα από την Άλωση μέχρι την Επανάσταση (1453-1821)

Πώς μάθαιναν οι Έλληνες γράμματα μετά την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας; Πώς διατηρήθηκε, όχι μόνον η γλώσσα, αλλά και η ελληνική παιδεία, μέσα στους τέσσερις αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας; Τι γνωρίζουμε για τους χιλιάδες ανώνυμους ιερωμένους και δάσκαλους και για τους μαθητές τους που μάθαιναν τα «κολλυβογράμματα»; Τι είναι άραγε τα «μαθηματάρια»; Σε ποιες περιοχές άνθησαν μεγάλα πνευματικά κέντρα όπου έδρασαν σπουδαίες μορφές της εκπαίδευσης; Και πώς, τελικά, η παιδεία έθρεψε την ιδέα του αγώνα για την ελευθερία;

Επιλεγμένα εκθέματα και σύγχρονες διαδραστικές εφαρμογές θα αποπειραθούν να δώσουν απαντήσεις σε αυτή την ουσιαστική, αλλά ελάχιστα γνωστή όψη της ελληνικής παιδείας πριν την Επανάσταση του 1821. Η έκθεση «Πώς μάθαιναν οι Έλληνες γράμματα από την Άλωση μέχρι την Επανάσταση» (1453-1821)» μας καλεί να μάθουμε ανάγνωση συλλαβίζοντας γνωστές προσευχές· να ξεφυλλίσουμε σχολικά εγχειρίδια και να αποκρυπτογραφήσουμε τα άγνωστα σε μας «μαθηματάρια» · να ανακαλύψουμε άγνωστες όψεις της μαθητικής ζωής· να εξερευνήσουμε τον χάρτη των σχολών του ελληνισμού· να κάνουμε πειράματα φυσικής· και τέλος, να γράψουμε και το δικό μας όνομα όπως οι μαθητές της εποχής.

Το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης ανοίγει για πρώτη φορά τους θησαυρούς του Ιστορικού Παλαιογραφικού Αρχείου του, που παρουσιάζονται δίπλα σε σπάνια βιβλία από τις σημαντικότερες βιβλιοθήκες της Ελλάδας.

Παράλληλα, οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να ανακαλύψουν ένα εμβληματικό κτίριο της Αθήνας, στο οποίο θα φιλοξενηθεί η έκθεση: το ιστορικό ανακαινισμένο κτίριο του παλαιού Χρηματιστηρίου, το οποίο ο Χαρίλαος Τρικούπης ενέταξε στο πρόγραμμα της ανασυγκρότησης του νεότερου Ελληνικού Κράτους.

Α – άλφα

Η κληρονομιά του Βυζαντίου

Στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας συνεχίζεται η στενή σχέση μεταξύ Εκκλησίας και εκπαίδευσης που υπήρχε στο Βυζάντιο. Το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως, χάρη στα ιδιαίτερα προνόμια που του παραχωρεί ο Μωάμεθ Β’, διασφαλίζει τις προϋποθέσεις για τη συνέχιση του παιδευτικού του έργου.

Κατά τους δύο πρώτους, κυρίως, αιώνες μετά το 1453, διαφαίνονται στην εκπαίδευση  στοιχεία μιας βυζαντινής παράδοσης, προσαρμοσμένα όμως στις συνθήκες που διαμόρφωσε η οθωμανική κατάκτηση. Η ισχυρή κληρονομιά του Βυζαντίου διακρίνεται τόσο στην οργάνωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας όσο και στην επιλογή της διδασκόμενης ύλης, των μεθόδων και των εργαλείων διδασκαλίας.

Η χρήση των εκκλησιαστικών κειμένων για την εκμάθηση της ανάγνωσης και η μελέτη έργων της αρχαιοελληνικής και χριστιανικής γραμματείας στις ανώτερες βαθμίδες αντιπροσωπεύουν την καθοριστική θέση της ελληνορθόδοξης παράδοσης στην παιδεία του γένους.

Παράλληλα, σημαντικοί λόγιοι που διαφεύγουν στη Δύση, διασώζουν την ελληνική παιδεία και δημιουργούν πνευματικές εστίες που θα τροφοδοτήσουν στους επόμενους αιώνες τα εκπαιδευτικά κέντρα του ελληνισμού.

 

Β – βήτα

Το κρυφό σχολειό

Ένας εμβληματικός πίνακας, ένα πασίγνωστο ποίημα κι ένα παιδικό τραγουδάκι…

Η αδιάλειπτη παρουσία της Εκκλησίας στον χώρο της εκπαίδευσης, η ανάμνηση τεσσάρων αιώνων ξένης κυριαρχίας και οι ηρωικές μνήμες του αγώνα διαμόρφωσαν, στα τέλη του 19ου αιώνα,  τον θρύλο που εντάχθηκε στην εθνική συνείδηση του νέου ελληνισμού.

 

Γ – γάμμα

Το «κοινόν σχολείον»

Κατά τους πρώτους αιώνες μετά την Άλωση, η στοιχειώδης εκπαίδευση λειτουργεί υποτυπωδώς, στο πλαίσιο της κοινότητας και της ενορίας. Στα τέλη του 16ου αιώνα, ωστόσο, η Εκκλησία αναλαμβάνει πρωτοβουλία για την ίδρυση και τη λειτουργία σχολείων σε κάθε Επισκοπή και Μητρόπολη της δικαιοδοσίας της.

Το «κοινόν σχολείον» προσφέρει βασικές γνώσεις: ανάγνωση,  και για τους πιο «προχωρημένους», γραφή και αριθμητική. Ομάδες 10-15 μαθητών διδάσκονται από έναν δάσκαλο (συνήθως κληρικό ή μοναχό) στο σπίτι του, σε χώρο της εκκλησίας ή στην ύπαιθρο. Τα μαθήματα γίνονται μετά τη δύση του ήλιου, όταν έχουν τελειώσει οι δουλειές.

Τα λεγόμενα και «σχολεία των ιερών γραμμάτων» ακολουθούν την παράδοση των βυζαντινών χρόνων: η διδασκαλία αρχίζει με τα «πινακίδια», όπου ήταν γραμμένα τα γράμματα της αλφαβήτου, και συνεχίζει με τον συλλαβισμό και την ανάγνωση εκκλησιαστικών κειμένων.

 

Δ – δέλτα

 Οι σπουδές συνεχίζονται…

Οι απόφοιτοι του κοινού σχολείου μπορούν να συνεχίσουν τις σπουδές τους, στο «ελληνικόν σχολείον» («σχολείον των ελληνικών μαθημάτων» ή «της κυκλοπαιδείας»).

Κύριος σκοπός είναι η εξοικείωση με την αρχαία ελληνική γλώσσα μέσα από τη διδασκαλία της γραμματικής και του συντακτικού, τη μελέτη κειμένων και τη θεματογραφία. Τα «μαθηματάρια» είναι τα σχολικά εγχειρίδια της εποχής, στα οποία αντιγράφονται τα αρχαιοελληνικά αλλά και εκκλησιαστικά κείμενα που μελετώνται: ανάμεσα στις γραμμές και στα περιθώρια σημειώνονται η μετάφραση, διάφορα σχόλια και σημειώσεις.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, στο ίδιο σχολείο παρέχεται και ανώτερο επίπεδο σπουδών, στο οποίο διδάσκονται φιλοσοφικά ή επιστημονικά μαθήματα.

Την περίοδο του Διαφωτισμού, εμφανίζεται μια διαρθρωτικά ολοκληρωμένη σχολή που περιλαμβάνει και τους τρεις κύκλους γνώσεων. Ο τύπος αυτός παρουσιάζει και μια μεγάλη ποικιλία ονομασιών: Φροντιστήριον, Παιδαγωγείον, Μουσείον, Ελληνομουσείον, Λύκειον, Ακαδημία κ.ά.

 

Ε – έψιλον

Οι ανώτερες σχολές

Από τον 17ο αιώνα, εύποροι Έλληνες της διασποράς, εκκλησιαστικοί παράγοντες, Φαναριώτες ηγεμόνες, συντεχνίες και κοινότητες ιδρύουν ανώτερες σχολές. Οι ιδρυτές  είναι αυτοί που καθορίζουν τον τρόπο διοίκησης, τη σύνθεση και τις αρμοδιότητες των εντεταλμένων οργάνων. Συνήθως, μια επιτροπή από πρόσωπα κύρους αναλαμβάνει τη διαχείριση των οικονομικών, μεριμνά για την επιλογή του διδακτικού προσωπικού και επιβλέπει τις επιδόσεις και τη συμπεριφορά των μαθητών.

Σε κάθε σχολείο, ο σχολάρχης (διευθυντής) και οι διδάσκοντες διαμορφώνουν το πρόγραμμα σπουδών. Η διδασκαλία περιλαμβάνει λογική, φιλοσοφία, θεολογία και, όταν υπάρχει η δυνατότητα, αριθμητική και μαθηματικά.

Έως τα μέσα του 18ου αιώνα, οι σχολές είναι περιορισμένες σε αριθμό και με ολιγάριθμους σπουδαστές. Καθώς όμως αυξάνονται οι πρωτοβουλίες για τη δημιουργία τους, προκύπτει η ανάγκη  εξεύρεσης κατάλληλου χώρου. Το στεγαστικό πρόβλημα λύνεται με διάφορους τρόπους: εγκατάσταση στον χώρο εκκλησίας ή μονής, μίσθωση ευρύχωρου οικήματος, αγορά ή οικοδόμηση καινούργιου κτηρίου, όπου προβλέπεται και χώρος βιβλιοθήκης.

 

Z – ζήτα

Δάσκαλοι…

 Στις τοπικές κοινωνίες, όποιος ξέρει γράμματα -συχνά ο ιερέας του χωριού ή κάποιος εγγράμματος μοναχός- αναλαμβάνει να διδάξει τα «κολοβογράμματα», δηλαδή στοιχειώδη ανάγνωση και γραφή. Τα μαθήματα είναι μεν δωρεάν, αλλά ο δάσκαλος λαμβάνει κάποια αμοιβή, σε χρήματα ή σε είδος.

Στα σχολεία μέσης και ανώτερης βαθμίδας διδάσκουν ο σχολάρχης, που παραδίδει τα πιο απαιτητικά μαθήματα, και ένας ή περισσότεροι υποδιδάσκαλοι. Οι μισθοί διαμορφώνονται με βάση τις ικανότητες και τη φήμη του κάθε δασκάλου, αλλά και ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες κάθε σχολής. Πολλοί δάσκαλοι μετακινούνται μεταξύ περιοχών και σχολών. Οι «εδραίοι» επιστρέφουν τελικά για να διδάξουν στην πατρίδα τους.

… και μαθητές

Ο μαθητικός πληθυσμός αποτελείται κυρίως από αγόρια, αν κι αναφέρονται και περιπτώσεις κοριτσιών.

Φτώχια, επιδημίες, πόλεμοι, εμποδίζουν τα περισσότερα παιδιά να φοιτήσουν κανονικά. Συχνά οι σπουδές διακόπτονται, ενώ αρκετοί φοιτούν σε μεγάλη ηλικία. Η διάρκεια σπουδών εξαρτάται από τα μαθήματα και από τις προδιαγραφές του κάθε σχολείου.

Συχνή είναι η γεωγραφική κινητικότητα των μαθητών, οι οποίοι διαμένουν σε οικοτροφεία και παράλληλα εργάζονται για να καλύψουν τα έξοδά τους. Καθώς οι ανώτερες σπουδές είναι ιδιαίτερα δαπανηρές, αρκετές φορές χορηγούνται υποτροφίες ή απαλλαγές από τα δίδακτρα για τους άπορους μαθητές.

 

Η – ήτα

Παιδεία, πορεία προς την ελευθερία

Ο Αιώνας των Φώτων φέρνει νέο πνεύμα στην εκπαίδευση. Κληρικοί και λαϊκοί διανοούμενοι, συνήθως σπουδασμένοι στη Δύση, προτείνουν ριζικές αλλαγές στο «νεωτερικό σχολείο», με κυριότερη τη χρήση μιας απλής και κατανοητής γλώσσας. Η παιδαγωγική και οι διδακτικές μέθοδοι εκσυγχρονίζονται, στα προγράμματα σπουδών προστίθενται οι φυσικές επιστήμες και τα πειράματα, η γεωγραφία, οι ξένες γλώσσες αλλά και πρακτικά μαθήματα, όπως το εμπόριο.

Ο Ευγένιος Βούλγαρης εισάγει τη νεότερη φιλοσοφία και επιστήμη στα κυριότερα ελληνικά παιδευτικά κέντρα, ενώ μια νέα γενιά διανοουμένων, όπως ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ και ο Δημήτριος Καταρτζής-Φωτιάδης, εισηγούνται μεταρρυθμίσεις που προετοιμάζουν το έδαφος για την αναμόρφωση της παιδείας.

Σταδιακά, η κρίσιμη σημασία της εκπαίδευσης και η ανάγκη ευρείας διάδοσής της καθίστανται κοινή συνείδηση. Κοινότητες του εξωτερικού, έμποροι εντός και εκτός της οθωμανικής επικράτειας, φιλεκπαιδευτικές εταιρείες, πρωτοστατούν στην ίδρυση ή χρηματοδότηση σχολείων και βιβλιοθηκών και στην έκδοση βιβλίων.

Πρωτοπόρος στην ανανεωτική αυτή κίνηση, ο Αδαμάντιος Κοραής θεωρεί ότι η παιδεία είναι η αναγκαία προϋπόθεση για την αναγέννηση της Ελλάδας.

Η εκπαίδευση ανοίγει τον δρόμο προς την ελευθερία.

 

Συντελεστές έκθεσης

Γενικός συντονισμός: Ασπασία Λούβη

Σύμβουλοι: Χρύσα Μαλτέζου, Πασχάλης Κιτρομηλίδης

Επιστημονική επιμέλεια – Τεκμηρίωση – Κείμενα: Ίκαρος Μαντούβαλος, Αγαμέμνων Τσελίκας, Χριστίνα Κόσσυβα

Μουσειολογική μελέτη: Έλια Βλάχου

Μουσειογραφική μελέτη και εφαρμογή: Σπύρος Νάσαινας

Εκπαιδευτικά προγράμματα: Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου

Συντήρηση και ανάρτηση εκθεμάτων: Μαρία Αλεξίου, Μαρία Αργυρού

Γραφιστικός σχεδιασμός: Ακριβή Αναγνωστάκη

Ψηφιακές εφαρμογές: 2monochannels – Γιώργος Λαμπρόπουλος

Παραγωγή εποπτικού υλικού: Paskalidis digital printing

Εκθεσιακές κατασκευές: Εμμανουήλ Λιγνός – Λιγνού Α. & ΣΙΑ Ε.Ε.

Κατασκευές αναρτήσεων: Δημήτρης Δρόσος

Φωτισμός: LightingWorks – Ν. Σταματόπουλος & ΣΙΑ Ε.Ε.

Διοικητική υποστήριξη: Σωσάννα Καλογηράτου

Δημόσιες σχέσεις: Κυριακή Μολφέτα, Χαρά Φασουλή

Μεταφορά εκθεμάτων: Artlock

 

Φορείς δανεισμού: Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Μουσείο Μπενάκη, Ωνάσειος Βιβλιοθήκη, Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών

 

Πληροφορίες

Παλαιό Χρηματιστήριο, Πεσμαζόγλου 1

Διάρκεια έκθεσης: 13 Απριλίου – 30 Ιουνίου 2022

Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα-Κυριακή 10.00-18.00 (εκτός επισήμων αργιών: Πάσχα, 1-2 Μαΐου, 12-13 Ιουνίου)

Σχολικές / ομαδικές επισκέψεις και ξεναγήσεις κατόπιν συνεννόησης στο email: sophiapel@yahoo.com και στο 210 3221335.