Τα καρναβάλια της Αποκριάς στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας

Από τα πιο γνωστά αποκριάτικα έθιμα που κρατούν στο βάθος του χρόνου και η φήμη τους ταυτίζεται με τη φήμη του τόπου που τα δημιούργησε, είναι το δρώμενο «Γενίτσαροι και Μπούλες» της Νάουσας». Το έθιμο είναι μια σαφή αναφορά στους ηρωικές αγώνες των Ναουσαίων στην επανάσταση του 1821 και μπλέκει την τοπική παράδοση με την νεότερη ιστορία της Νάουσας. Η διατήρησή του είναι συνυφασμένη με την υπόσταση της τοπικής κοινωνίας. Ανάλογη, βαρύνουσα σημασία για την ιστορική διαχρονία της ντόπιας κουλτούρας έχουν τα καρναβάλια της Ρόδου, του Σοχού Θεσσαλονίκης, της Θήβας και της Άμφισσας.  Και τα πέντε αποκριάτικα καρναβάλια εγγράφηκαν στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας ως ”άυλα πολιτιστικά αγαθά” του τόπου μας με σκοπό τη διαφύλαξη τους. Ας δούμε αναλυτικά την ιστορία τους.

«Γενίτσαροι και Μπούλες» της Νάουσας

Αποκριάτικο έθιμο που επιτελείται στην πόλη της Νάουσας με κύρια χαρακτηριστικά τη μεταμφίεση, την προσωπιδοφορία, τις πατινάδες εν πομπή στα όρια της ιστορικής και ηρωικής πόλης της Νάουσας και τις στάσεις σε καθορισμένα τριόδια ή πλατείες, όπου χορεύουν τους καθιερωμένους κυκλικούς χορούς στους ήχους του ζουρνά και του νταουλιού. Στο δρώμενο συμμετέχουν αποκλειστικά ομάδες (μπουλούκια)εφήβων και νέων (κατά κανόνα ανύπαντρων) ανδρών που ονομάζονται Γενίτσαροι. Κινούνται κατά ζεύγη και συνοδεύουν τη Μπούλα ή Νύφη που πάντοτε την υποδύεται ένας νέος, ο οποίος φοράει μια παραλλαγμένη τοπική νυφιάτικη φορεσιά. Στην πομπή προηγούνται μικρά παιδιά ντυμένα με φουστανέλες. Οι Γενίτσαροι και η Μπούλα φορούν ιδιαίτερες προσωπίδες και έχουν περίτεχνους κεφαλόδεσμους ενώ τα παιδάκια φορούν σκουφάκι.

Το έθιμο γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή του στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου διακόπηκε προσωρινά για να επανέλθει το 1954 με τη συμμετοχή αρκετών παλαιών προπολεμικών χορευτών. Από τότε μέχρι σήμερα επιτελείται ανελλιπώς.  Σε όλο το τελετουργικό του αντανακλώνται στοιχεία από την τοπική παράδοση, τραγούδια, μύθοι και θρύλοι που έχουν αναφορές στη νεότερη ιστορία της πόλης της Νάουσας και ειδικότερα τους ηρωικούς αγώνες των Ναουσαίων με την κήρυξη της αιματηρής επανάστασης το 1822.

Εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2020.

Απολλωνιάτικες Καμουζέλες

Ο όρος καμουζέλες (από την λέξη καμιζόλα <γαλλ. camisole, ή camisolα <ιταλ. camiciola, υποκ. του μσν, λατιν. camisia (=πουκαμίσα, ζουρλομανδύας, φανέλα και μσν. βασιλικός μανδύας), στα Δωδεκάνησα χρησιμοποιείται για να δηλώσει τους μεταμφιεσμένους αλλά και τα δρώμενα της Αποκριάς που ποικίλλουν ανά τόπο. Οι Απολλωνιάτικες Καμουζέλες (ή Καμουζέλλες) στην Κάμειρο της Ρόδου είναι λαϊκό εθιμικό δρώμενο της Καθαρής Δευτέρας, που συγκροτείται από εικαστικές, θεατρικές, μουσικές και ποιητικές δράσεις. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι οι μεταμφιέσεις, η δημιουργία και παρέλαση αυτοσχέδιων αποκριάτικων αρμάτων και η έμμετρη λαϊκή σάτιρα στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα, με την οποία διακωμωδούνται καταστάσεις και πρόσωπα της επικαιρότητας. Η σάτιρα δραματοποιούμενη σε ανοικτό χώρο, συνιστά μια μορφή αναστοχασμού για πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά κ.λπ. γεγονότα της προηγούμενης χρονιάς, διεθνούς, εθνικού ή καθαρά τοπικού ενδιαφέροντος, που επηρέασαν τη ζωή του τόπου και συζητήθηκαν πολύ.

Εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2019.

Καρναβάλι Σοχού

Τοπικό έθιμο που τελείται στον Σοχό της Θεσσαλονίκης. Το έθιμο του Σοχινού Καρναβαλιού ξεκινάει με το Τριώδιο και κορυφώνεται την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς και την Καθαρή Δευτέρα. Έχει τις ρίζες του στα καλοχρονίτικα, γονιμικά δρώμενα, που βιώνουν με ιδιαίτερο ζήλο οι Σοχινοί μέχρι σήμερα. Είναι συλλογική προσπάθεια αλλά και ατομική υπόθεση και ευθύνη του κάθε Σοχινού. Απαραίτητα στοιχεία, εκτός από δέρματα μαύρου τράγου, είναι ο μελωδικός ήχος των κουδουνιών, ο ρυθμικός βηματισμός, το ερωτικό τραγούδι, το κέρασμα. Είναι εντυπωσιακό το θέαμα να βλέπει κανείς τις μέρες της Αποκριάς και μάλιστα το Σάββατο της Τυρινής, μικρά και μεγάλα παιδιά, , συχνά χωρίς άλλο στοιχείο μεταμφιέσεως, τα οποία με κόπο αλλά και έκδηλη χαρά και ικανοποίηση είναι ζωσμένα με κουδούνια.

Κουδούνια, όμως, χωρίς άλλα στοιχεία μεταμφίεσης φορούν συχνά και μεγάλοι, άνδρες και γυναίκες, καθ’ όλη τη διάρκεια του Τριωδίου. Δεν είναι μάλιστα σπάνιο το θέαμα να βλέπει κανείς κάποιον να ξεπετάγεται από τη γωνιά του δρόμου, ζωσμένος με βαριά κουδούνια, χτυπώντας τα εκστατικά, με γρήγορες κινήσεις.

Λέγεται, ότι τον 4ο μ.Χ. ο Άγιος Θεόδωρος με τους στρατιώτες του βρέθηκε κάποτε στην περιοχή κυκλωμένος από αλλόθρησκους εχθρούς. Αφού εξαντλήθηκαν όλα τα εφόδιά τους, για να συντηρηθούν έσφαξαν και τα τελευταία γίδια τους. Τότε ο Άγιος Θεόδωρος σκέφτηκε να ντυθούν οι στρατιώτες του με τα δέρματα των σφαγμένων ζώων, να κρεμάσουν και τα κουδούνια τους και έτσι τραγόμορφοι και αλαλάζοντας να ορμήσουν στους εχθρούς, οι οποίοι τράπηκαν πανικόβλητοι σε φυγή. Χαρακτηριστικό του θρησκευτικού υπόβαθρου που δίδεται στο έθιμο είναι και η συνήθεια που και σήμερα επικρατεί να πηγαίνει μία ομάδα καρναβαλιών στο ξωκλήσι των Σαράντα Μαρτύρων, δύο χιλιόμετρα ανατολικά του χωριού. Σύμφωνα πάντως με την προφορική παράδοση, το έθιμο είναι πολύ παλιό, συνδεδεμένο με αρχέγονες τελετές για την καρποφορία της γης.

Το Καρναβάλι του Σοχού εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2019.

Ο Βλάχικος Γάμος στη Θήβα

Ανοιξιάτικο ευετηρικό, ευγονικό δρώμενο το οποίο επιτελείται την περίοδο των Απόκρεων και συγκεκριμένα την Κυριακή της Τυρινής και κορυφώνεται την Καθαρή Δευτέρα. Παρουσιάζεται ως σάτιρα ενός παραδοσιακού γάμου, ως εικονικός ποιμενικός γάμος, ως μια γαμήλια τελετουργία, η οποία συνίσταται από επιμέρους τελετουργικές πράξεις οι οποίες συνδέονται με «τάξη» και κανόνες ακολουθίας μεταξύ τους και στην οποία παλαιότερα συμμετείχαν μόνο άντρες σε όλους τους πρωταγωνιστικούς και δευτερεύοντες ρόλους.

Το έθιμο του Βλάχικου Γάμου επιτελείται από τα μέσα του 19ου αι. στην πόλη της Θήβας. Υπήρξε μικρή διακοπή στην τέλεση του εθίμου κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και από το 1950 περίπου τελείται ανελλιπώς κάθε χρόνο μέχρι σήμερα σε αναβιωμένη εκδοχή. Το έθιμο, το οποίο έχει και αρχαίες καταβολές στη διονυσική λατρεία, η οποία ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη στην περιοχή της Θήβας (και της Βοιωτίας), συνδέεται με την έλευση και εγκατάσταση των πρώτων ομάδων Βλάχων στον αστικό χώρο της Θήβας. Στη συνέχεια, αλλά πολύ αργότερα, στη Θήβα εγκαταστάθηκαν και Σαρακατσάνοι, οι οποίοι την τελευταία δεκαετία εντάχθηκαν ως ομάδα στην τελετή του εθίμου του Βλάχικου Γάμου.

Η Νύχτα των Στοιχειών (Το Στοιχειό της Χάρμαινας)

Η αναπαράσταση του τοπικού θρύλου του Στοιχειού της Χάρμαινας πραγματοποιείται το τελευταίο Σάββατο των Αποκριών, στην Άμφισσα. Η νέα αυτή εθιμική πρακτική τελείται τα τελευταία 25 χρόνια στην πόλη της Άμφισσας. Μέσα από τη δραματοποίηση του τοπικού θρύλου αναδεικνύεται η σημασία που αποδίδεται από τη συλλογική μνήμη και την προφορική παράδοση στο νερό, ως πηγή ζωής και κινητήρια δύναμη των βυρσοδεψείων (ταμπάκικων), χάρη στα οποία άνθισε η οικονομία της Άμφισσας των νεότερων χρόνων. Το δρώμενο αναδεικνύει όχι μόνο το παρελθόν της πόλης (π.χ. την τοπική τέχνη της βυρσοδεψίας που άλλοτε ανθούσε), αλλά και τη σύγχρονη πολιτιστική ταυτότητα της Άμφισσας.

 

Περισσότερα στοιχεία για τα εγγεγραμμένα στο Εθνικό Ευρετήριο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς καρναβάλια μπορείτε να δείτε εδώ