Ο Πολυχώρος Πολιτισμού Ισλαχανέ (Πρώην Σχολή Τεχνών & Επαγγελμάτων Χαμιδιέ) αποτελεί έναν μουσειακό χώρο με μόνιμη έκθεση κι ένα πολιτιστικό κέντρο που φιλοξενεί εκδηλώσεις, εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα. Ο στόχος είναι να αναδεικνύει τη μακρά ιστορία του που ξεπερνά τη διαδρομή ενός αιώνα.
Το κτήριο του κατασκευάστηκε το 1902 και αποτελούσε τμήμα του οθωμανικού ορφανοτροφείου-τεχνικού σχολείου Ισλαχανέ, το οποίο ιδρύθηκε το 1874 από τη μουσουλμανική κοινότητα της πόλης, για ορφανά αγόρια κάθε θρησκείας.
Η Σχολή αρχικά στεγαζόταν σε ένα μεγάλο τριώροφο κτήριο, ενώ σταδιακά απέκτησε άλλα τρία, το διδακτήριο, το τυπογραφείο και τα εργαστήρια. Στο τελευταίο, το μόνο που σώζεται σήμερα, λειτούργησε ξυλουργείο, μηχανουργείο και σιδηρουργείο, για την εκμάθηση των συγκεκριμένων τεχνών στα ορφανά αγόρια.
Ισλαχανέ, εκθεσιακός χώρος
Το Ισλαχανέ, νεώτερο μνημείο, τεκμήριο της τεχνικής εκπαίδευσης και εργαλείο επαγγελματικής αποκατάστασης των ορφανών παιδιών
Το Ισλαχανέ της Θεσσαλονίκης βρισκόταν στο ανατολικό άκρο της σημερινής οδού Αγίου Δηµητρίου, μεταξύ των οδών Αποστόλου Παύλου και Ελένης Ζωγράφου, στο μέσο περίπου των ανατολικών τειχών της πόλης, κοντά στη Νέα Χρυσή Πύλη.
Επρόκειτο για το πρώτο συγκρότημα ορφανοτροφείου – τεχνικής σχολής της πόλης και χτίστηκε κατά τη τελευταία περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στη Θεσσαλονίκη, ενδεικτικό παράδειγμα των μεταρρυθμίσεων που επιχείρησε η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την περίοδο του Τανζιµάτ (1839-1876), αλλά και των ευρύτερων εκσυγχρονιστικών εκπαιδευτικών τάσεων της εποχής. Το συγκρότημα απαρτίζονταν από τρεις κτιριακές ενότητες, δύο από τις οποίες είχαν οικοδοµηθεί εντός των ανατολικών τειχών της πόλης και µία εκτός.
Η γειτονιά Αχμέντ Σουμπασί φωνογραφημένη από τον μιναρέ της Αγίας Σοφίας το 1890. Διακρίνεται το τριώροφο (πρώτο) κτήριο του Ισλαχανέ. Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή
Το κτήριο σε σχήμα Γ είναι το πρώτο κτήριο που στέγασε το ίδρυμα του Ισλαχανέ (G.Bergren, 1880)
Η ιδέα των Ισλαχανέ, ως σχολεία επαγγελματικής εκπαίδευσης και αποκατάστασης των ορφανών παιδιών μοιάζει να έλκει την καταγωγή της από το μοντέλο ορφανοτροφείο – σχολή τεχνικών επαγγελμάτων, που πρωτοεμφανίστηκε στα χρόνια του Μεγάλου Βασιλείου (329-379), ο οποίος ίδρυσε την Βασιλειάδα, έναν πρότυπο στην εποχή του, φιλανθρωπικής βάσης, ίδρυμα για τη φροντίδα και την περίθαλψη των φτωχών, άρρωστων και ορφανών και την επαγγελματική κατάρτιση των ανειδίκευτων. Η μέριμνα και φροντίδα των ορφανών παιδιών έκτοτε συνδυάστηκε µε την εκμάθηση μιας χειρωνακτικής τέχνης µε την οποία αυτά μπορούσαν να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους.
Το τριώροφο (πρώτο) κτήριο του Ισλαχανέ και αριστερά το τζαμί του Νουμάν Πασά (Danacioglu, E., Χεκίμογλου, Ευ., 1998)
Οι ηλικίες των παιδιών που φιλοξενούνταν στα Ισλαχανέ ήταν μεταξύ πέντε και δεκατριών ετών. Έτσι πολλά ορφανά και άπορα παιδιά μεγάλωσαν σε ένα ασφαλές και υγιές περιβάλλον υπό την εποπτεία του κράτους, αποκτώντας ταυτόχρονα ένα επάγγελμα που θα τους εξασφάλιζε την επιβίωσή τους. Τα Ισλαχανέ είχαν σημαντική θεσμική υποστήριξη καθώς παρείχαν εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό στην αυτοκρατορία, εξυπηρετώντας έτσι την προσπάθεια για ανάπτυξη της αστικής βιομηχανικής δραστηριότητας. Η εκπαίδευση που προσφέρονταν ήταν σε πρωτοβάθμιο επίπεδο, ενώ οι τέχνες που διδάσκονταν προσαρμόζονταν σύμφωνα µε τις ανάγκες της κάθε περιοχής. Η οικονομική ενίσχυση των ιδρυμάτων προέρχονταν από δωρεές και δημόσιους φορείς, όμως το 1/3 των δαπανών τους καλύπτονταν µε δικά τους μέσα, από τη δική τους παραγωγή.
Οι μαθητές της Σχολής παραταγμένοι μπροστά στο κτήριο του σχολείου (Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης)
Ο αριθμός και η εθνότητα των παιδιών που στεγάζονταν στο ορφανοτροφείο ποικίλει στις διάφορες πηγές, ανάλογα µε το έτος καταγραφής. Στα 1904 τα παιδιά ανέρχονται σε 180 συνολικά, και είναι κυρίως μουσουλµανόπαιδες αλλά και λίγα εβραιόπουλα και χριστιανόπουλα, που φιλοξενούνταν για έξι χρόνια στο ορφανοτροφείο.
Στη σχολή διδάσκονταν διάφορες τέχνες, όπως η τυπογραφία, η λιθογραφία, η ξυλουργική, η λεπτουργική (δηλ. ξυλογλυπτική), η υφαντουργική, η υποδηματοποιία, η ραπτική και προγραμματιζόταν η δημιουργία και πρόσθετων τμημάτων για τη διδασκαλία και άλλων τεχνών, ενώ η φοίτηση – προφανώς – ήταν εντελώς δωρεάν. Οι μαθητές παρακολουθούσαν επίσης τα εξής μαθήματα: κοράνι, στοιχεία θρησκευτικών επιστημών, ανάγνωση τουρκικών, ορθογραφία και καλλιγραφία, αριθμητική, οθωμανική γραμματική, γεωμετρία, γεωγραφία, ζωγραφική, αλλά και γαλλικά, αραβικά και περσικά. Γνωρίζουμε ακόμα ότι η σχολή διέθετε και την δική της μουσική µπάντα.
H μουσική μπάντα της Σχολής μπροστά στο κτήριο των κοιτώνων
Στην Θεσσαλονίκη του τέλους του 19ου αιώνα, όπου μια σειρά σημαντικών αναπτυξιακών έργων (δημιουργία σιδηρόδρομου, εταιρείας φωταερίου, εταιρείας ύδρευσης κ.τ.λ.) έρχονται να μεταμορφώσουν την εικόνα της πόλης, απαιτούνταν διαρκώς νέο εκπαιδευμένο τεχνικό προσωπικό. Παράλληλα µε τέχνες όπως η ραπτική ή η ξυλουργική, που διακρίνονται για τη σχετική τους σταθερότητα, εισάγονται νέες τέχνες, όπως η μηχανουργική ή η χύτευση, οι οποίες γνωρίζουν αξιοσημείωτη άνθηση καθώς όλο και περισσότερα νέα προϊόντα ζητούνται σε μια πόλη που αναπτύσσεται µε ταχείς ρυθμούς.
Φωτογραφία του σιδηρουργείου με τους μαθητές της Σχολής εν μέσω εκπαίδευσης (Van De Brule, 1902)
Μετά το 1912, οπότε η Θεσσαλονίκη περιήλθε στο ελληνικό κράτος, το κτήριο του Ισλαχανέ περιήλθε στο Δημόσιο, το οποίο από το 1920 και μετά το εκμίσθωνε σε ιδιώτες προκειμένου να στεγαστούν βιοτεχνικές χρήσεις, ανάλογες με τα αρχικά εργαστήρια που υπήρχαν στη Σχολή. Το 1992 το πρώην κτήριο των εργαστηρίων χαρακτηρίστηκε από το ΥΠ.ΠΟ.Α. ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο συμπεριλαμβανομένου του εξοπλισμού του. Το 2011, το έργο της αποκατάστασης και επανάχρησης του μνημείου ως Πολυχώρος Πολιτισμού εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα “Μακεδονία-Θράκη” του ΕΣΠΑ 2007-2013 και ολοκληρώθηκε το 2015.
Εναέρια άποψη του Πολυχώρου Πολιτισμού Ισλαχανέ δίπλα στα ανατολικά τείχη της Θεσσαλονίκης
Ο Πολυχώρος Πολιτισμού Ισλαχανέ σήμερα
Σήμερα, ο πολυχώρος αποτελεί σημείο αναφοράς και πόλο έλξης για την τοπική κοινωνία και την ευρύτερη περιοχή. Διαθέτει μια μόνιμη πολυμεσική έκθεση που αφορά στην ιστορία του κτηρίου και της ευρύτερης ιστορικής γειτονιάς των ανατολικών τειχών της πόλης. Μέσα από αρχειακές φωτογραφίες, ερμηνευτικά κείμενα, ψηφιακές εφαρμογές και προβολές προφορικών μαρτυριών και ταινιών τεκμηρίωσης, ο επισκέπτης ανατρέχει στην ιστορία της περιοχής από την τελευταία οθωμανική περίοδο της πόλης, έως τα νεώτερα χρόνια.
Επιπλέον, διοργανώνει περιοδικές εκθέσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία και φιλοξενεί μουσικά, θεατρικά, επιστημονικά δρώμενα σε συνεργασία με άλλους φορείς της πόλης.
Μέλημα του πολιτιστικού κέντρου είναι να συλλέγει προφορικές μαρτυρίες όσων έζησαν στη γειτονιά του Ισλαχανέ, φοίτησαν στο σχολείο, πρώην διδακτήριο του ιδρύματος ή εργάστηκαν μετέπειτα στο εργοστάσιο που εγκαταστάθηκε στο κτήριο των εργαστηρίων.
Ενδιαφέρεστε να μάθετε την ιστορία ενός από τα πιο παλιά καφενεία της γειτονιάς, αστικούς θρύλους για την οδό της Χαμπιμπέ και το σπίτι του Πασά, για τα παλιά λουτρά, για ένα ιδιότυπο νηπιαγωγείο, για Ιταλούς αιχμαλώτους και για ένα ξεχασμένο καρφί στα τείχη;
Παρακολουθήστε τις δεκατρείς σύντομες ταινίες – προφορικές μαρτυρίες:
Ο Τάσος Κεφαλίδης και η Γεωργία Σαρηγιαννίδου μας αφηγούνται τις αναμνήσεις τους από τη δεκαετία του ’50 και ’60, καθώς ήταν φίλοι, γείτονες, κάτοικοι του κτηρίου του Ισλαχανέ, που δεν υπάρχει πια. Ήταν «ο» Ισλαχανές τότε, όπως τον αποκαλούσαν, γεμάτος ζωή από προσφυγικές οικογένειες.
Ο ”Ισλαχανές” ως κατοικία προσφύγων – Τάσος Κεφαλίδης
Ο “Ισλαχανές” ως προσφυγική κατοικία – Γεωργία Σαρηγιαννίδου
Η Γεωργία Σαρηγιαννίδου μας περιγράφει τους γείτονες, τους «θείους», τον φίλο της Τάσο (Κεφαλίδη), τη γιαγιά Άσπα, τον Ιωακείμ, τον Δαμιανό, τη θεία Χρύσα, τη μοδίστρα. Ένα κτήριο που δεν υπάρχει πια, αποκτά φωνή, πρόσωπα κι ονόματα…
Οι κάτοικοι του Ισλαχανέ – Γεωργία Σαρηγιαννίδου
Η Αμαλία Παπαδοπούλου, μόνιμη κάτοικος της γειτονιάς, μας αφηγείται μια παλιά ξεχασμένη ιστορία που άκουσε μικρή, για το πώς «θρυλείται» ότι διανοίχθηκε η οδός Δεινάρχου, λίγα μέτρα από τον Πολυχώρο και η σχέση της με την τουρκοπούλα Χαμπιμπέ.
Η Χαμπιμπέ και η οδός Δεινάρχου – Αμαλία Παπαδοπούλου
Γνωστό το Σπίτι του Πασά, ως ταβέρνα της γειτονιάς από τους νεότερους… από πού πήρε το όνομά του; Η Αμαλία Παπαδοπούλου μας αφηγείται τον αστικό θρύλο!
Το σπίτι του πασά και το γιαουρτζίδικο – Αμαλία Παπαδοπούλου
Ο Κωνσταντίνος Λουκίδης μας εξιστορεί την ιστορία του καφενείου «η Πρίγκηπος», η ιστορία του οποίου ξεκίνησε από το οικόπεδο που ανήκε κάποτε στο Ισλαχανέ και αγοράστηκε από τον πρόσφυγα παππού του για να στεγάσει το καφενείο η Ελπίς, ή καφενείο του Καραμανλή.
Καφενείον η Ελπίς ή του Καραμανλή τότε, καφενείο η Πρίγκηπος σήμερα – Κωνσταντίνος Λουκίδης
Ο Κωνσταντίνος Μαργαρίτης, ορφανός από μικρός, δούλεψε ως ανήλικο αγόρι στη εργοστάσιο. Από το Παπάφειο, ορφανοτροφείο-τεχνικό σχολείο, όπως ήταν κάποτε και το Ισλαχανέ, ερχόταν με τα πόδια κάθε πρωί για να δουλέψει…
Άντε αγόρι μ’ , ο κόκορας φώναξε… – Κωνσταντίνος Μαργαρίτης
Ο Σωκράτης Χριστοδούλου, με καταγωγή από την Κύπρο, γεννήθηκε στην περιοχή της Ευαγγελίστριας. Η γιαγιά και ο πατέρας του, ήρθαν ως πρόσφυγες ενώ η αγγλική υπηκοότητα δε στάθηκε υπέρμαχός του. Δούλευε στο μηχανουργείο ως τορναδόρος και περιγράφει τις συνθήκες εργασίας.
Όταν γύριζα σπίτι όλη τη νύχτα έφτυνα μαυρίλα – Σωκράτης Χριστοδούλου
Τα λουτρά της γειτονιάς χρονολογούνταν στον 18ο αι. και χτίστηκαν, όπως και το παρακείμενο τζαμί, από τον Νουμάν Πασά. Αργότερα, με την ίδρυση του ορφανοτροφείου-τεχνικής σχολής, τόσο η γειτονιά όσο και τα λουτρά ονομάστηκαν Ισλαχανέ. Μία κάτοικος της οδού Αποστόλου Παύλου, θυμάται ως κοριτσάκι με τη μητέρα και τη γιαγιά της να πηγαίνει κάθε εβδομάδα στα λουτρά και μας τα περιγράφει. Κατεδαφίστηκαν τη δεκαετία του ’70.
Τα Λουτρά Ισλαχανέ στην Αποστόλου Παύλου
Η Τούλα Μαρκοπούλου, προσφυγικής καταγωγής, γεννήθηκε στην ανατολική πλευρά της Άνω Πόλης της Θεσσαλονίκης. Μας περιγράφει το πρώτο “κέντρο δημιουργικής απασχόλησης”, ένα άτυπο νηπιαγωγείο στη γειτονιά, τη δεκαετία του ’50 καθώς και μία ιστορία σχετικά με το μπακάλικο του παππού της στην πλατεία Καλλιθέας και τι σκαρφίστηκε η γιαγιά της για να μορφώσει τις δύο κόρες της…
Ο Νίκος Αρναούτογλου γεννήθηκε και μεγάλωσε στη γειτονιά του Ισλαχανέ, από γονείς πρόσφυγες από τα Κούλα και το Αϊδίνι της Μικράς Ασίας. Πατρικό του ήταν το μαγειρείο του ορφανοτροφείου-τεχνικής Σχολής, επί της Αγίου Δημητρίου.
Ένα δωμάτιο και μια κουζινίτσα… με κουβέρτες – Νίκος Αρναούτογλου
Ακόμη, θυμάται ιστορίες από την αυλή του Γ΄ Γυμνασίου Αρρένων, όταν εκεί κρατούνταν Ιταλοί αιχμάλωτοι (μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, τον Σεπτέμβριο του 1943). Αργότερα, με την απελευθέρωση, στον ίδιο χώρο εγκαταστάθηκαν οι δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Ακόμη, θυμάται να ‘χει ακούσει για έναν κρυμμένο θησαυρό στα Λουτρά του Ισλαχανέ και τέλος, μαθαίνουμε για τον πετροπόλεμο που έπαιζαν ως παιδιά, η γειτονιά του “Ισλαχανέ” και το “Τζαμί”.
Ιταλοί αιχμάλωτοι, χειροβομβίδες, ο ΕΑΜ ΕΛΑΣ, ένας κρυμμένος θησαυρός κι ο πετροπόλεμος – Νίκος Αρναούτογλου
Ο Νίκος Αρναούτογλου μας αποκαλύπτει μια ιστορία για ένα καρφί, όπως του την μετέφερε ο πατέρας του, Γιάννης. Ένα καρφί-σημάδι που… βρίσκεται ακόμη στο τείχος, δίπλα στην πύλη, εκεί που κάποτε βρισκόταν το κτήριο των κοιτώνων του Ισλαχανέ. Ακόμη, μας διηγείται πως στη γειτονιά του Ισλαχανέ μεγάλωσαν δύο αδέλφια, γνωστοί αθλητές του Ηρακλή: ο Νίκος και ο Θωμάς Ζαχαριάδης. Τέλος, ο κύριος Νίκος μας μιλά για την τέχνη του φόντιατζη, που ήταν το επάγγελμά του, και για τις μπότες που με καμάρι έφτιαξε για την Αλίκη Βουγιουκλάκη!
Το καρφί, οι αθλητές του Ηρακλή, οι μπότες της Βουγιουκλάκη… και άλλες ιστορίες του Ισλαχανέ – Νίκος Αρναούτογλου
