Ο Άγιος Ευστράτιος βρίσκεται στο βορειοανατολικό Αιγαίο, σε απόσταση 18 περίπου μιλίων νότια από τη Λήμνο, στην επαρχία της οποίας ανήκει διοικητικά. Το μεσαιωνικό Κάστρο, οι βυζαντινοί ναοί, το Μουσείο Δημοκρατίας στο οποίο καταγράφεται και φυλάσσεται η ταραγμένη κοινωνικά και πολιτικά περίοδος κατά την οποία το νησί έγινε τόπος εξορίας, αλλά και η τραγική καταστροφή το 1968 του παλιού παραδοσιακού οικισμού εξαιτίας του σεισμού, προσδίδουν στον Άη Στράτη ειδικό βάρος στην ιστορία και τον πολιτισμό της Ελλάδας.
Μουσείο Δημοκρατίας
Το Μουσείο Δημοκρατίας είναι το πρώτο δημόσιο ελληνικό μουσείο για μια κρίσιμη κοινωνικοπολιτικά περίοδο της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας. Ως έδρα του επιλέχθηκε το νησί του ‘Αη-Στράτη, καθώς για ένα μεγάλο διάστημα – από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 έως και το 1943 και από το 1948 έως το 1963 – ήταν τόπος υποδοχής πολιτικών εξορίστων.
Το κτήριο στο οποίο στεγάζεται το Μουσείο, κτίσθηκε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα με δαπάνες της “Εν Αλεξανδρεία Αδελφότητος Ο ‘Aγιος Ευστράτιος, αρχικά ως διδακτήριο – το πρώτο του νησιού – έως την ανέγερση της Μαρασλείου-Λογοθετείου Σχολής (1909). Στα χρόνια του εκτοπισμού πολιτικών εξορίστων στον ‘Αη-Στράτη χρησιμοποιήθηκε ως αναρρωτήριο ή ως αγροτικό ιατρείο.
Μουσείο Δημοκρατίας
Το Αναρρωτήριο περιελάμβανε εξεταστήριο, τέσσερις θαλάμους με 20 κρεβάτια, χειρουργείο, μαγειρείο και δεξαμενή νερού. Τον πρώτο χρόνο της Γερμανικής Κατοχής η Διοίκηση της Χωροφυλακής περιόρισε με αυστηρά μέτρα όλους τους πολιτικούς εξόριστους μέσα στον “Θάλαμο”. Εγκλωβισμένοι εδώ, πέθαναν από την πείνα 33 πολιτικοί εξόριστοι, πολλοί από τους οποίους είχαν συλληφθεί κατά την εργατική εξέγερση στη Θεσσαλονίκη τοn Μάιο του 1936.
Ο σεισμός του 1968 προκάλεσε σοβαρότατες ζημιές στο κτήριο με αποτέλεσμα την εγκατάλειψή του. Το 2005 άρχισαν οι εργασίες για την αναστήλωσή του όπως και του παρακείμενου μικρού ναού, από την Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών΄Εργων Β. Αιγαίου του Υπουργείου Πολιτισμού, οι οποίες ολοκληρώθηκαν τον Νοέμβριο του 2007. Τη συγκέντρωση των εκθεμάτων και την οργάνωση του Μουσείου ανέλαβε η Διεύθυνση Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού.
Τα μνημεία του Άη Στράτη
Αρκετοί μελετητές αναφέρουν πως το νησί του Άη Στράτη είναι εκείνο όπου, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, ο Φιλοκτήτης δέχτηκε το δάγκωμα του φιδιού που αποτέλεσε την αιτία να εγκαταλειφθεί στη Λήμνο από τους εκστρατεύοντες στην Τροία Έλληνες.
Ευρήματα βυζαντινής εποχής δείχνουν ότι, τουλάχιστον κατά τα πρώτα βυζαντινά χρόνια, το νησί του Αγίου Ευστρατίου ήταν κατοικημένο. Επί Ιουστινιανού και Ηρακλείου τα νησιά του Αιγαίου πελάγους προστατεύτηκαν και έζησαν πολύχρονη περίοδο προόδου και ειρήνης. Το νησί φαίνεται ότι λεηλατήθηκε από Άραβες ή από επιδρομή των Βερβέρων πειρατών και έμεινε έρημο. Σύμφωνα με παλιό χειρόγραφο βιβλίο, όταν ο Όσιος Ευστράτιος ο θαυματουργός αποβιβάστηκε, μετά το 813, στο νησί βρήκε μόνο δύο ανθρώπους. Τον Αύγουστο του 1021 ο Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος (976-1025), αυτοκράτορας του Βυζαντίου, προσάρτησε «την νήσον των νέων» (Άγιο Ευστράτιο) στη Μονή Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους.
Ο οικισμός του Αγίου Ευστρατίου είναι χτισμένος στη θέση του Κάστρου του 14ου αιώνα, της εποχής των Γατελούζων, από το οποίο σώζονται ίχνη οχύρωσης πίσω από τα τελευταία τρία παραδοσιακά οικήματα που σώζονται στην περιοχή του λιμένα.
Kάστρο Αγίου Ευστρατίου με Ιερό Ναό των Πέντε Μαρτύρων
Ο μοναδικός Ναός που σώθηκε από τους σεισμούς του 1968, είναι ο Ι. Ναός του Αγίου Βασιλείου, ο οποίος οικοδομήθηκε το 1727. Πρόκειται για δίχωρη εκκλησία, τρουλαία χωρίς αψίδα, κατασκευασμένη με αργολιθοδομή και στέγη καλυμμένη από σχιστόλιθους και πλίνθους. Στην πρόσοψη, πάνω και δεξιά από τη λίθινη τοξωτή πύλη φέρει εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα, με χαραγμένη κτητορική επιγραφή, στην οποία αναγράφεται η χρονολογία ΑΨΚΤ’ (1727).
Άγιος Βασίλειος
Ο ναός αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα ναού της μεταβυζαντινής περιόδου στο νησί και έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού ενέταξε στο Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάκαμψης στην περιοχή του παλαιού οικισμού, την αποκατάσταση του μοναδικού μεταβυζαντινού Ιερού Ναού του Αγίου Βασιλείου, κατόπιν σχετικής εγκρίσεως μελέτης αποκατάστασης του εν λόγω Ι.Ν. από το Κ.Α.Σ.
Μία πλούσια συλλογή μεταβυζαντινών κειμηλίων φυλάσσεται από τον ιερέα του χωριού και στο εσωτερικό του Ενοριακού Ναού της Γεννήσεως του Χριστού, η οποία αποτελείται από εικόνες, βημόθυρα, ξυλόγλυπτους σταυρούς και άλλα εκκλησιαστικά είδη.
Στο πλαίσιο ανάδειξης του μεσαιωνικού Κάστρου και της τοπογράφησης του παλαιού οικισμού του Αγίου Ευστρατίου, το Υπουργείο Πολιτισμού έχει υπογράψει Προγραμματική Σύμβαση Πολιτισμικής Ανάπτυξης με τον Δήμο Αγίου Ευστρατίου και την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου στο πλαίσιο υλοποίησης του έργου «Αποκάλυψη κοινόχρηστων χώρων Παλαιού Χωριού-Δημιουργία Δανειοθαλάμου Δομικών Λίθων», για τις εργασίες αποκατάστασης μονοπατιών που εφάπτονται του παλαιού οικισμού και του Κάστρου.
Το αρχαιολογικό έργο της ΕΦΑ Λέσβου στον Άγιο Ευστράτιο
Η ΕΦΑ Λέσβου στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της ολοκλήρωσε τα έτη 2017-2020 την επιφανειακή έρευνα στον Άγιο Ευστράτιο, με την καταγραφή, και τοπογράφηση όλων των αρχαιολογικών θέσεων και μνημείων, που χρονολογούνται από τη Μέση Παλαιολιθική περίοδο (θέση Αλωνίτσι στην βορειοδυτική πλευρά του νησιού) έως και τους Μεταβυζαντινούς χρόνους (Ιερός Ναός Αγίου Βασιλείου στον ομώνυμο οικισμό)
Αξίζει να σημειωθεί ότι πολύτιμες πληροφορίες για το νησί άφησε ο Γερμανός Αρχαιολόγος C.Fredrich, ο οποίος το επισκέφθηκε το 1904.
Ο Άγιος Ευστράτιος απελευθερώθηκε στις 5 Οκτωβρίου του 1912 κατά τη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, από τον ελληνικό στόλο. Το 1914 ύφαλοι κοντά στη νησίδα Κασσένα, στην περιοχή μεταξύ Λήμνου και Αγίου Ευστρατίου ταυτίστηκαν με την αρχαία πόλη Χρύση, η οποία βυθίστηκε τον 2ο αι.π.Χ.